GÜNEŞ ENERJİSİNE UYUMLU BİNA TASARIMLARI,

- GÜNEŞBACALI BİNA YAPIMLARI -

Hüseyin ÖZDEN

ÖZET

Günümüzün teknik ve ekonomik olanakları dikkate alınarak güneş enerjisinden azami fayda-lanabilen ve aperiyodik değişken, dış zorlamalara karşın mukavim, çok amaçlı kullanım alanlı güneşbacalı, aynalı metal-çelik bina tasarımları bu çalışmada önerilmektedir Binanın dış cephesi ve çatısı ısı yalıtımlı aynalı, cam pencerelerle ve voltaik elementlerle kaplanmaktadır. Bina kesitleri dairesel, çokgen veya V, X, Y, T-şeklinde olup iç içe geçmiş halka şeklindeki yapı birimlerinden müteşekkildir. Güneş bacası diye burada tanımlanan yapı birim alanı merkez halkayı teşkil etmektedir. Güneş bacası yeraltı katlarından başlayıp çatıya kadar kesintisiz uzanmaktadır ve merdiven, asansör, koridor-yapı birimlerini barındırmak-tadır. Aydınlatma, havalandırma, ısıtma yanında binanın mukavemetini de olumlu yönde etkilemektedir. Bu çalışma bina ve şehir mimarisi ile ilgilenenlerin de dikkatini çekecektir.

Anahtar kelimeler : Güneşenerjisi Güneşbacalıbina Aydınlatma Klimalandırma Dayanıklık

ABSTRACT

Today, metal-steel building designs are recommended when technological and economic means are considered. These buildings are generally strong enough for varying external forces, use solar energy as efficient as possible and have versatile solar chimneys. Using heat insulating mirrored windows and voltaic elements insulates outer surfaces and roof of buildings. Those buildings. Whose cross section can be designed either circular or polygon, or X, Y and T forms, are constructed using ring shaped construction elements which are put one within the other. The construction area defined as solar chimney forms the central ring. The solar chimney starts from underground floors and goes up to the roof continuously and accommodates structural units such as stairs, lift and corridor. Along with lightening, ventilation and heating. It makes a positive construction to the strength of the building.

In concept designs for the use of the solar energy are represented to this work for heating and air-conditioning of the buildings to the discussion. This topic becomes increasingly interesting also for the architect, which concerns itself with civil engineering

Key Words: Solarenergy, solar chimneys, lightening, heating,. air-conditioning, Strength-

1. PROBLEM ENERJİ

Enerji insanlık yaşamı ve ülkenin kalkınması, var olması için vazgeçilmez bir gereksimdir. Ülkenin ekonomik büyüklüğü, zenginliği tüketilen enerji miktarı ile kıyaslanmaktadır. Günümüzde sınırlı fosil bazlı enerji kaynakları, sanayi hammaddesi kömür, petrol, doğal gaz hızlı ve sorumsuzca bilhassa Batılı zengin ülkelerce % 75 'ni tüketilmektedir, çevreye olan zararları da her geçen gün artmaktadır. Bu yakıtların yanmasından ortaya çıkan baca, ocak ve eksoz artıkları, gazlar doğaya, atmosfere karışmasıyla, birikmesiyle ileride kestirilemeyen zararların ortaya çıkabileceği endişesi hüküm sürmektedir. Örneğin ozon tabakasının yırtılması daha da genişlemesi ve doğa dengelerin bozulması gibi.

Şekil 1 Dünyada Enerji kaynakları, 1860-2060 Şekil 2. Milyon ton petrol yakıtına

eşdeğer enerji sarfiyatı

Gelecekte Dünyada enerji kaynaklarında bir azalma, (Şekil 1) aşırı talep (Şekil 2) ve maliyet fiyatlarında, (Şekil 3) artış beklenmektedir. Eğer başka enerji kaynakları örneğin, nükleer enerji santralleri, devreye girmedikleri takdirde enerji krizi hesaplanmaktadır. Artan Dünya nüfus ve III. Dünya ülkelerinde sanayileşmenin, refah düzeyinin gelişmesi ile birlikte enerji rezervlerin tahmin edilenden daha erken tüketileceği yönündedir, (Şekil 2). Enerji tüketimi her sene % 5 oranında artacağı ve 2020 yılında dünya enerji sarfiyatında günümüz sarfiyata kıyasla dört misli artış olacağı hesaplanmaktadır. [1-7] Örneğin, Türkiye'de 1985 verilerine göre enerji tüketiminin dağılımı; konutlar % 45, Sanayi % 28, Ulaştırma %18 tarım % 0.4, diğerleri % 0.5 bu oranlar 1970 yılından beri pek değişmediği gözlenmektedir. Buna rağmen On sene içerisinde, sanayi, ulaştırma ve tarım lehine enerji tüketimlerinde büyük artışların olacağı beklenilmektedir, gerekli enerji tüketimin dört misli artacağı hesaplanmaktadır. Bu talebin ancak çok azı iç üretimden geri kalanı ithal edileceği yönündedir. [2,7]

Şekil 3. Son ıki yıl içerisindeki petrol Şekil 4. Güneş enerjisinden aktif ve pasif

fiyatlarındaki artış yararlanma teknikleri

Düne kadar pek önemsenmeyen sadece kolektörler vasıtasıyla konutların sıcak su hazırlanmasında kullanım alanı bulan güneş enerjisi son yıllarda bir hayli değer kazanmış, kullanım alanları her geçen gün genişlemiştir, (Şekil 4). Bilimsel çalışmalar güneşten daha verimli, büyük kapasiteli enerji üretimi için yoğunlaşmaktadır. Bu gelişmeler Türkiye gibi güneşin yoğun ve sürekli yansıdığı coğrafi bölgelerde bulunan III. Dünya ülkeleri için de güneş umut enerjisi olmaktadır. Güneş enerjisinden H-yakıtı ve elektrik enerji üretimin de randımanının artırılmasıyla III. Dünya ülkelerinin kalkınması kolaylaşacaktır. Türkiye de güneş enerjisinden çatılarda kurulan kolektörler vasıtasıyla sıcak su hazırlanmasında yaygın şekilde kullanılmaktadır Binalar güneş enerjisine uyumlu tasarlandıklarında, (sıcak su, binanın ısıtılması, aydınlatması, havalandırması…) ülkenin sanayileşmesi için gerekli enerji ve küçümsenmeyecek döviz sağlanmış olacaktır.

2. BİNALARDA ENERJİ KAYIPLARI

Günümüzde binalar, (Konutlar, İş-hizmet merkezleri, fabrikalar, alışveriş merkezleri, okullar, sanayi siteleri, otel gibi turistik tesisler…) güneş ışınları yardımıyla yeterli aydınlatılmaya, ısıtılmaya havalandırmaya ve sıcak su hazırlanmasına ve ısı yalıtımına uygun şekilde tasarlanmadıkları görülmektedir. (Şekil 5) penceresiz, camsız işyeri ve alışveriş merkezi binaları örnek olarak gösterilmektedir.

Şekil 5. Güneşenerjisine uyumsuz bir iş merkezi binası Şekil 6. Kapı aralığı, enerji kaybı

Çatılara, teraslara gelişi, güzel sonradan monte edilen kolektörler binaların ve çevrenin estetiğini de bozdukları gerçektir. Güneş ışınlarına uygunluk faktörleri dikkate alınarak yeni bina tasarımlarında, gerekse de eski binalarda uygulanacak bazı basit kontsrüktif müdahalelerle, yalıtım teknikleri ile büyük enerji tasarrufları elde edileceği şüphesizdir. Çoğu binaların içi ısıtılmağa çalışılırken sokaklar haybeye ısıtılıyor, milli servet sokağa atılıyor. Binalarda kullanılan enerji kapı, duvar aralıklardan, (Şekil 6) yalıtımsız duvarlardan ve pencere camlarından kaybolmaktadır. Mesela takılacak havasız çift çamlı pencereler veya düşük emisyonlu çamlar bina içimdeki ısının kaybolmasını büyük ölçüde önleyecektir.[7-12] Bu malzemelerin fiyatı sürüm ve rekabet artıkça, yeni üretim teknikleri geliştirildikçe düşecektir. Bina tasarımlarında binaların ısı yalıtımına da pek önem verilmiyor. Basit bir örnek (Şekil 6 ) bir kamu binasında dışa acılan kapı aralığını göstermektedir. Ve bu bina haftanın beş günü saat 7.00 de gece 21.00 kadar ısıtılmağa çalışılmaktadır. Pencere, duvar ve aralıklardan ziyan edilen ısı enerjisi de eklendiğinde enerji kaybı binada % 80 varmaktadır. Türkiye genelinde benzeri binalar var olduğu ve eylül ayından nisan aylarına kadar ısıtılmağa çalışıldıkları farz edildiğinde enerji kaybının ve hava kirliğinin açıklanandan çok üstünde olduğu gerçeği çıkar! Bu nedenle bina projelerinde yalıtım teknikleri ve güneş enerjisine uyumluluk şartları getirilmeli ve de kontrol edildikten sonra yapı ve oturma veya işletme ruhsatı verilmelidir. Bunun içinde ilgili yasaların hazırlanıp çıkarılması gerekmektedir.

3. GÜNEŞ ENERJİSİNE UYUMLU BİNA TASLAKLARI

3.1. AMAÇ

Günümüzün teknolojileri, yeni yapı ve yalıtım malzemeleri değerlendirilerek güneş ışınlarından azami aktif, pasif faydalanabilen, ısı enerjisini uzun süre binalarda tutabilen ve aperiyodik sarsıntılara karşın esnek ve mukavim olabilen, çok amaçlı kullanışlı, ve dünya pazarlarında rekabet şansı olabilecek farklı bina tasarımların önerilmesidir. Dünyanın her bir yerinde aynalı, camlı yüksek binalar vardır. Bunlar genelde güneş enerjisine ve yer sarsıntılarına uyumluluktan ziyade kaplama özelliklerine (estetik rahat, ucuz, ekonomik) ve çok kullanım alanlarına önem verilen klasik tarzdaki karma beton-çelik yapılı yüksek binalardır. Binaların kullanım alanları; hotel gibi turistik tesisler, iş merkezleri, karma bürolar, bankalar, firma merkez binaları, öğrenci yurtları, çok katlı alışveriş merkezleri, elektronik gibi hafif sanayi merkezleri, okul, Üniversite, hastahane, otopark, …

3.2. GEOMETRİK ŞEKİL VE BOYUTLAR

Bina tasarımların, kabataslakları (Şekil 7, ve 8)' de gösterilmektedir. Detaylı planlar diğer bir çalışmada değerlendirilecektir. Binanın geometrik şekli ve ana boyutları kullanım alanları, kat sayısı; parsel büyüklüğüne ve inşaat sahibinin istekleri doğrultusunda belirlenmektedir. Bina kesitleri dairesel, çokgen, kare, dikdörtgen ve V-, Y, X şeklinde olup, parsel ölçülerine ve kullanım amacına göre değişmektedir. Yüksek binalar, gökdelenler için dairesel veya çokgen kesitler önerilmektedir. Kesitler iç içe geçmiş iki ve daha fazla, maximal dört halkadan müteşekkildir. Merkez halka burada güneşbacası yapı birimi olarak tanımlanmaktadır. Ve yeraltı katlarından başlayıp çatıya kadar kesintisiz uzanmaktadır. Güneşbacasının kesit alan büyüklüğü örneğin iki halkalı binada bina kesit alanının 2/5 kadar seçilmesi tavsiye edilir. Mono bina veya poli binalardan, (Şekil 9; a,b,c,e,f) kurulu olabilirler. Binanın dış cephesi ve çatısı ısı yalıtımlı, havası alınmış çift camlı, sağlam pencerelerden kaplanmıştır. Binanın yeraltı katları, zemin ve giriş katları çok amaçlı ortak kullanımlar için öngörülmüştür. Örneğin yeraltı katları otopark, sığınak, depo, zemin ve giriş katları için alışveriş merkezi, toplantı salonları, sergi galeri… Çatı terası ise binanın sıcak su ihtiyacı için güneşe bakan kısmına aynalı güneş havuzu, arka tarafta ise yedek su deposu monte edilmesi öngörülmektedir. Merdivenler, asansörler, lavabo ve benzeri yapı birimleri güneşbacası alan biriminde entegre edilmişlerdir. Türkiye şartlarında yüksek binalar için metal-çelik, alçak bina yapımları içinse çelik beton-çelik malzemeleri tavsiye edilmektedir. On kata kadar Ana kolonlardan köşedekiler ve orta kat ile çatı katı dış kirişler St37-2 veya St52-2 çelik profillerden seçilmesi önerilmektedir. Bu sayede depremlerde binanın içinde yaşayanların başına çökmesi önlenebilir

3.3. BİNA BİRİMLERİ

A - Birim alanı (Şekil 7, 8) (11) konut/çalışma-birim alanıdır. Binanın büyüklüğüne

ve kullanım amacına göre düzenlenmektedir.

A'- Konut, çalışma hücreleri, (12)

B - Birim alanı Güneş bacası (13), ilk iki kat için çok amaçlı salon, alışveriş merkezi,

kahve, çay bahçesi veya toplantı salonu olarak düşünülebilinir. Diğer katların

aydınlatılması, havalandırılması, ısıtılması ve binanın mukavemetini artırıcı için

güneş bacası olarak düşünülmüştür,

C - Birim alanı (14) ortak kullanım alanıdır. Salon. koridor merdivenler,

öngörülmektedir,

D - Birim alanı Asansörler,.. (15) Birim alanı sayıları binanın büyüklüğüne ve kullanan

insan sayısına göre sayıları değişen asansörlerdir. Döner merdivenlerdir

E - Balkon, teras birim yapı alanı (16)

A. Dairesel kesit B. Dörtgen kesit.

Kesit

Şekil 7 Aynalı, camlı metal-çelik bina kabataslakları

a b c

d d e

Şekil 8. Bina kesitlerin bazı şematik formları

4. GÜNEŞBACALI BİNA ÖZELLİKLERİNİN SIRALANMASI

· Güneş ışınlarından azami faydalanabilen, sarsıntılara dayanıklı, çok amaçlı kullanım alanlı güneşbaçalı (13), aynalı, metal çelik bina olup, (I) özelliği; binanın dış cephesi ve çatısı ısı yalıtımlı aynalı, cam pencerelerle ve voltaik elementlerle kaplanması., bina kesitlerin dairesel, çokgen veya T şeklinde, iç içe geçmiş bir veya birden fazla halka şeklinde yapı birimlerinden oluşmasıdır. (Şekil 7, 8 )

· Dış cephelerin ve çatıların hafif metal çıtalarla tutturulan güneş camları veya havası alınmış çift camlı, ısı yalıtımlı aynalı pencerelerle kaplanmış olmalarıdır. İsteğe bağlı, güneşe bakan cephelerde voltaik elementlerle kaplanması mümkün olmaktadır,

· Kesitler iç içe geçmiş iki veya daha fazla halklardan müteşekkildir. Binanın kullanım amacına göre belirlenmektedir. (Örneğin modern sanayi siteleri, üniversite, alış merkezleri, darbeli, fabrika gibi toplu konut, otopark binaları…ikiden fazla halka kesitli olabilmektedirler.

· Bina kesitlerinin geometrik şekli ve boyutları parsele ve kullanım amacına ve kat sayısına göre belirlenmektedir. Kesitler dairesel, çokgen, kare dikdörtgen veya W T, X , Y, + şeklinde olabilir (Şekil 8.) Gökdelenler için dairesel kesitli binalar daha uygundur.

· Genelde merkez daire "güneş bacası" (13) bodrum, (yer katlarından) çatıya kadar kesintisiz uzanmaktadır, (şekil 7, B) Bacanın kesit alanı, bina kesit alanının 2/5 kadar seçilmelidir. Asansörler, merdivenler ve benzeri güneşbacası içinde yer almaktadırlar

· Güneş bacası (13) güneş ışınlarının aydınlatmada, ısıtmada, havalandırmada ve kullanıldığı gibi isteğe ve kullanım amacına göre merdivenleri, asansörleri ve koridor ve veya salonları da barındırmaktadır.

· Olası kazalara karşın güneş bacasının iç boşluğu, her katta karşılık çelikten veya halattan yapılı bir ağla gerilmesi düşünülmektedir.

· Binanın bodrum katları, yeraltı katları çok amaçlı örneğin, otopark, sığınak, depo alanı olarak düşünülmektedir

· En üst kat, çatı katı sabit veya döner kule olarak çok amaçlı kullanım alanı olarak öngörülmektedir.

· Çatının tavanı tam veya kısmi camlı, ve otomatik klimalandırmaya uygun bir çok cam kapaktan yapılıdır, Çatının bir kısmında sıcak su elde edilmesi için aynalı sıcak su havuzu monte edilebilir. Aynı zamanda yedek su deposu yeri olarak ta belirlenebilir.

· Bina yapımlarında kullanılan malzemelerin esnekliği-kırılganlığı aperıyodik değişken zorlamalara maruz kalan binalar için büyük önem taşımaktadır. Çelik beton bina yapımları metal-çelik bina yapımlarına nazaran gevrektirler, yani kırılgandırlar, yatay zorlamalara karşın, kesme mukavemetleri düşüktür.

· Türkiye'de on kata kadar ana yükleniciler, (kolon, kiriş) çelik (St-37-2, tercih St 52-2) olmak şartıyla karma beton binalar depreme karşın sağlamlaştırılır, daha yüksek katlar için metal-çelik binalar tercih edilmelidir

· Binaların yapı tarzı çok amaçlı kullanımlar için elverişlidir. Ticari amaçlı, iş merkezleri, kiralık bürolar, kiralık konutlar, alışveriş merkezleri, kamu binaları, Otopark vb…

· İsteğe bağlı olarak, çelik,-bilyeli raylar üzerinde, çatı katın döner kule olarak kullanılmasıdır. isteğe bağlı olarak dairesel veya çokgen kesitli gökdelenler, takriben10 metre yerin altında hazırlanacak yatay ve düşey kayıcı, tutucu yataklar üzerinde binanın dönebilmesidir

· Güneş enerjisi ile pasif ve aktif aydınlatılmağa, havalandırmağa, ısıtılmağa uygun olmasıdır.

· .Sunulan bina alanları kullanım amacına göre iç mimarlar tarafından düzenlenmesi öngörülmektedir.

· Akonvansiyonel ticarî yüksek binalar arsa ve kira fiyatlarının çok yüksek olduğu, ticarî, zengin dünya metropollerinde daha ilgi çekici olacağı beklenilmektedir.

· Yüksek, çok katlı bina yapımlarına uygunluk, rüzgar ve ısı farklılıklarından ortaya çıkan zorlamalara, sarsıntılara karşın daha mukavim olmaları bu bina yapımlarının diğer önemli özelliklerindendir

5. BİNA PARSEL TEKNİKLERİ VE ÖNEMİ

Güneşe uyumlu, depreme dayanıklı bina-kriterlerinde parsel formları ve boyutları dikkate alınmalıdır ve değerlendirme tablosounda ağırlık puanı küçümsenmemelidir.!. (Şekil 9) farklı bina parselleme şekilleri görülmektedir. Villa tipi az katlı binaların yapımında teksal bahçeli veya çoksal bahçeli parsel şekli tercih edilirken, Çok katlı binaların yapımında (Şekil 9; a, b, c, e) parsel şekilleri önerilmektedir.

Bu parselleme şekliyle inşa edilen binalar birbirlerini desteklemeleri nedeniyle, ani, kısa süreli şiddetli sarsıntıları mono çok katlı binalara nazaran daha iyi sönümlemektedirler, gerilim yığılmalarını dağıtmaktadırlar. (Bu tipteki parselli binalar şehrin estetiğini güzelleştirirken, şehrin, mahallenin, sokağın, binaların daha iyi nefes almasına katkı sağlamaktadırlar. Parsellemede öngörülen ağaçlı, yeşil alanların klima etkisi küçümsenmemelidir. Yerel yönetimler parselleme işlevinde bu kriterler yanında insan yaşamına uygunluk faktörünü de ve de diğer canlıların yaşama, var olma haklarınıda dikkate almaları gerekmektedir. (Şekil 9, f') de eski Cunda-Ayvalık evlerinin parsel düzeni şematik şekilde gösterilmektedir. Kesintisiz arka bahçe, avlu ve yolları ile binalar rahat nefes almaktadırlar, en hafif rüzgarla temizlenmekteler.

a. Yığınsal düzenli parselleme b. Sırasal düzenli parselleme

c. Çoksal bahçeli düzenli parselleme d. Sırasal düzensiz parselleme

e. Çıkmalı sırasal düzenli parselleme f. Eski Cunda evlerinin

parselleme krokisi

g. Kaosal, düzensiz parselleme h. Malatya dışında düzensiz bir uydu kent

Şekil 9. Farklı bina parselleme görüntüleri

O zamanın şartlarında yapılan iki katlı bina içleri ağaçlı yeşil avlu, bahçelerle ve denize çıkan caddeleri ile yaz günlerinde çok aşırı sıcaklarda bile serin olmaktadırlar. 1944 yılındaki 7 şiddetindeki depremi can kaybı olmadan ve az bir hasarla atlamanın nedenlerinden biri de parsel düzenidir. Çocukların sağlıklı büyümesinde, İnsanların, toplumların bilgi üretkenliğinde, sağlıklı uzun ömürlü yaşam sırrında çevrenin, bilhassa ortak kullanıma ait olan ağaçlı yeşil sahaların, büyük parkların etkisi göz ardı edilmemelidir! (Maalesef Türkiye'de İstanbul, İzmir, Ankara, Antalya ve bir çok sahil beldeleri beş on kuruş daha fazla para uğruna keyfi imar planları ve talanlar ile yaşanmayacak hale getirildiler!).

6. SONUÇLAR

· Günümüzün teknik ve ekonomik olanakları, farklı bina tasarımlarını zorunlu kılıyor. Güneş ışınlarından, (aktif ve pasif)) azami faydalanabilen, ve aperiyodik değişken dış zorlamalara karşın mukavim, geniş kullanım alanlı beton, metal, çelik karma bina tasarımları üzerinde bilimsel çalışmaların yoğunlaştırılması gerekir. Klasik, geleneksel, Orta- Avrupa stili bina yapımlarından sıyrılarak, Türkiye şartlarında modern bina tasarımları teşvik edilmelidir, Burada ayrıntılara girilmeden kabataslaklarıyla anlatılan güneşbacalı aynalı metal-çelik bina yapımları bir alternatif olarak değerlendirilmelidir,

· Bina projelerinde depreme dayanıklılık yanında yalıtım teknikleri ve güneş enerjisine uyumluluk şartı koşulmalı ve kontrol edildikten sonra yapı ve oturma veya işletme ruhsatı verilmelidir. Güneş enerjisine uyumlu ve sağlam bina yapımlarında ve de insan sağlığında parselleme ve şehir mimarisi tekniğinin etkisi göz ardı edilmemelidir.

· Güneşenerjisine uyumlu bina yapımları ve parselleme teknikleri, bina ısı yalıtımı ile ve ağaçlı yeşil alanlarla Türkiye'de çok sayıda elektrik enerji santrallerin kazanılacağı süphesizdir..

LİTERATÜR

1. Özden H. "Güneş, III. Dünya Ülkelerinin Umut Enerjisi" 8. Ulusal Enerji Kongresi, bildiriler kitabı cilt II Mayıs 2000 , Ankara

2. Işıl R. " Sanayide enerji tasarrufları" 1987 sanayi kongresi bildiriler kitabı, yayın no 127, s. 337-350, tmmob, makine mühendisleri odası , Ankara

3. N.N. "Energie im 21 Jahrhundert " Deutsche Shell AG

4. Vahrenholt F. "Globale marktpotantiale für erneubare energien" Deusche Shell AG

5. Bokris J.O.M. " hidrojeneconomi in the future" ıntern. Journal of Hidrojen Energi 24,

1999 s. 1-15

6. TÜBİTAK, "21 Yüzyılın Energie Teknolojisi" TÜBİTAK. BTP 99-01, mayıs 1999

7. Türkiye 8. Ulusal Enerji kongresi, bildiri kitapları, cilt-1ve 2., 05.2000, Ankara

8. Kirschberger A. " Transparente Waermedaemmung zur Gebaeudeheizung"

Diss. Uni. Stuttgart 1994

9. Göksal T. " Enerji korunumlu bina üretiminde saydam ısı yalıtımı uygulaması"

Türkiye 8. Enerji Kongresi. bildiriler kitabi cilt 1., Mayıs 2000, Ankara

10. Ragonesi M. " Bautechnik der Gebaeuhülle" Bau und Energie .Teubner Verlag, 1993

11. Trebersprung M. " Neues Bauen mit der Sonne " Sprınger Verlag, Berlin1994

12. Kaiser Y. u.a. " Niedrigenergie -Solarhaeuser, Systeme-Projekte-Technologien" Birkhauser Verlag Berlin 1998

13. Özden H. " Metal-Çelik Yapılar" yük. lisans ders notları, bahar 1999 Uşak Müh. Fak., Mak. Müh. Böl.