ÖZET - Lazer teknolojisi, birçok üstünlükleri nedeniyle sanayisi gelişmiş ülkelerin endüstrisinde belirleyici olmaktadır. Lazerli üretim, ölçme, analiz ve muayene yöntemleri birçok konvansiyonel yöntemin yerine tercih edilmektedir. Otomotiv sektöründe lazerli kaynak ve lehim, lazerli kesim, delme yöntemleri, bilinen konvansiyonel kaynak ve lehim, kesme ve delme yöntemlerin yerini almıştır. Benzeri gelişme lazerli ölçme ve muayene yöntemlerinde de gözlenmektedir. Otomotiv sektöründe lazerli multi üretim yöntemleri ile dayanıklı, güvenirli, hafif ve yüksek kaliteli araçlar üretilmektedir. Eskiden konvansiyonel yöntemlerle teknik ve veya maliyet acısından mümkün olmayan otomobil tasarımları günümüzde lazerli üretim yöntemleri ile mümkün olabilmektedir. Türk otomotiv sektörü dünya pazarlarında rekabet edebilmek için mutlaka bu teknolojik gelişmeleri, yenilikleri takip etmek, geliştirmek ve uygulamak zorundadır.

Bu bildiride lazerli multi üretim, ölçme analiz ve muayene yöntemlerinin otomobil sektöründeki kullanımları ve teknolojik yenilikler hakkında genel bilgiler verilmektedir. Lazerli üretim işlemlerinin Türk Otomotiv sektörü acısından bir değerlendirilmesi tartışmaya sunulmaktadır.

Anahtar kelimeler: otomotiv, üretim, lazerli yöntemler, imalat, ölçme muayene, inovativ

1. GİRİŞ

Otomotiv sektöründe iç ve dış piyasada pek te adil olmayan çetin rekabet koşulları, üretim ve kullanımda enerji tasarrufu, cevre kirliliği, yüksek fleksibilite (üretiminde esneklik) ve azami müşteri memnuniyeti gibi kriterler; farklı, yeni tasarımları, üretim tekniklerini ortaya koyma ve uygulama arayışlarına ivme kazandırtmaktadır. Kaliteden ödün vermeden serbest piyasada satılabilir, rekabet edebilir otomobil üretimi içinde, günümüzün yeni teknolojik imkânlarından bir an evvel yararlanılması bir zaruret haline gelmiştir. 70 yılların ortalarında Japon otomobil firmaları rakiplerinden çok daha erken davranarak üretim bantlarında robotlu üretimi ve bilgisayar destekli üretim yöntemlerini, otomasyonu uygulamışlardır. Bu suretle yüksek kaliteli düşük maliyetli otomobillerle dünya otomobil piyasasına bir süre hakim olmuşlardır. 1980 yıllarında Almanlar dahi kendi ülkelerinde, daha ucuz ve daha kaliteli Japon arabalarını tercih ediyorlardı. Benzer fenomen lazer teknolojisinin otomotiv sektöründe uygulanmasıyla kısmen de olsa günümüzde görülmeğe başlamıştır. Lazer teknolojisi ile yeni, farklı, yüksek kaliteli tasarımlar otomotiv sektöründe mümkün olmaktadır. Lazer teknolojisi; arabaların karoserlerinde, kaportalarında, ta jantlarının üretimine varıncaya kadar kullanıldığı gibi, araba motorlarındaki yanma odalarında ateşlemenin kontrolüne ve vites kutularındaki dişlilerin sertleştirilmesine kadar üretimin birçok aşamasında, kademesinde uygulanmaktadır. [1-15]. Şekil 1. Otomobilde lazerli yöntemlerin kullanım alanları şematik olarak gösterilmektedir.

Yakın gelecekte, malzemelerin işlenmesinde lazerli imalat yöntemlerinin kullanımının iki, üç kat artacağı beklenilmektedir. İmalat sanayinde malzemelerin işlenmesinde lazerlerin kullanım payı 1994 yılında yaklaşık 1 milyar Euro iken, 2000 yılında 5 kat artarak yaklaşık 5 milyar dolara varmıştır, 2005 yılında bu rakam yaklaşık 15 milyar Euro’ya ulaşmıştır, 2015 yılında ise, 40 Milyar Euro’ya ulaşacağı beklenilmektedir, [2,3,4,10,11,12,13]. Bu gelişme otomotiv sektörüne, taşeron firmalara da yansıyacaktır. Örneğin, Almanya’da Mercedes gibi otomobil firmaları iç ve diş piyasa da rekabet şansını artırmak, korumak için daha hafif, dayanıklı güvenirli enerji tasarruflu hybrid motorlu otomobil tasarımlarını geliştirilmektedirler. Buradaki Ar-Ge çalışmalarında lazerli yöntemler olmasa olmazlardandır.

otobursa 1c

Şekil 1. Otomotiv üretiminde lazerli imalat yöntemleri

2008 yılının sonlarında tamamen açığa çıkan dünya ekonomik krizinde etkilenen hatta iflas eşiğine gelen dünyaca ünlü bazı otomobil firmaları, otomotiv sektöründe yeni teknolojileri geliştirerek uygulayarak, daha hafif, (ultra ligth) yüksek dayanımlı, enerji, yakıt tasarruflu yeni modellerle, tasarımlarla krizi atlatma arayışlarına girmişlerdir. Mercedes bünyesinde kurduğu lazer araştırma merkezinde Ar-Ge çalışmalarını yoğun bir şekilde sürdürürlerken yeni teknikleri geliştirmektedirler. Bu çalışmaların sonucu olarak birçok yenilikler patent başvuruları ile kullanım hakları saklı tutulmaktadır. Bunun yanında uzman personel de bu merkezlerde eğitilmektedirler.

Yurt dışında sanayisi gelişmiş ülkelerde optik, lazer teknolojisi hızlı bir şekilde ilerlerken, lazer teknolojisi ile yeni işyerleri açılırken, dünya pazarlarında sürdükleri kaliteli, ekonomik ürün ve hizmetlerin rekabet sansını artırırlarken, yeni endüstriyel tasarımlarla ve ürünlerle yeni pazarlar kazanırlarken, Türkiye´de lazer imalat yöntemleri ile ilgili kayda değer gelişmelere rastlanmamaktadır. Türkiye’de henüz lazer imalat yöntemlerinden lazer kaynağını uygulayacak firma ve eleman sayısında büyük eksiklik bulunmaktadır. Eğer Türkiye, belli sanayi ürünlerinde dünya pazarlarında rekabet edebilme şansını kaybetmek istemiyorsa ve pazar payını yeni, ucuz ve kaliteli sanayi ürünleri ile genişletmek istiyorsa bu lazer imalat teknolojisini kullanmak zorundadır. Devlet destekli ciddi Ar-Ge Projeleri lazerler alanına yönlendirilmelidir, ve kısa sürede paraya çevrilebilir, katma değeri yüksek projeler özendirilmelidir. Türkiye’de üniversiteler bünyesinde kurulacak bölgesel lazer bilim araştırma merkezleri; - ülkede teknolojinin gelişmesine, - bu teknolojileri uygulayacak teknik personelin eğitilmesine, - bu teknolojileri geliştirecek uzman personelin, bilim adamlarının yetiştirilmesine, - bölgelerin kalkınmasında, yararlı olacağı şüphesizdir. Kar amacı gütmeyen vakıf üniversiteleri yanında vakıf bilim araştırma merkezlerinin kurulması teşvik edilmelidir.

2. OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE LAZERLİ İMALAT YÖNTEMLERİ

Lazer, temassız, bu nedenle aşınmasız çok amaçlı kullanımlı bir takım araç, alet olarak ta imalat sanayinde tanımlanabilir. Konvansiyonel imalat yöntemlerinin genel bir sınıflandırmasına benzeyen lazerli İmalat yöntemlerinin bir sınıflandırması aşağıda ki gibi yapılabilir: [1]

1. Dökme

2. Ayırma (kesme, delme, oyuk ve kanal açma, taşlama)

3. Birleştirme (kaynak, lehim, yapıştırma)

4. Yüzey işleme (sertleştirme, kaplama, temizleme)

5. Formlama (plastik şekil değiştirme)

6. Malzeme içi yapılandırma (malzemenin içyapısının özelliklerinin değiştirilmesi)

Konvansiyonel yöntemlerle lazerli yöntemlerin birlikte uygulanması; hybrid yöntemlerini ortaya çıkartmıştır. Örneğin, Lazer hybrid kaynağı; lazer kaynağı ile gazaltı ark kaynak yöntemlerin (özellikle MİG/MAG ve WİG yada TİG) iyi özelliklerinin bir kombinasyonu olarak tanımlanmaktadır. Daha kaliteli kesimi sağlayan; Lazer hybrid kesme, (lazer kesme & su jeti). Otomotiv sektöründe malzemelerin işlenmesinde yoğunluklu olarak lazer kaynağı, lazerli kesim lazerli markamla lazerli delme, lazerli lehim ve lazerli yüzey işlemleri kullanılmaktadır. Şekil 2 de otomobil üretiminde farklı lazer uygulamaları örnek olarak gösterilmektedir. Şekil 2-1 ve Şekil 2-3 üç boyutlu lazer kesim ve delme işlemleri aynı lazer pençeri (lazer kafası) ile yüksek hızlarda ve kaliteli gerçekleşmektedir. Şekil 2-2 de kaporta üstü tavanın oluk üzerine kaynak dikişinin uygulanması görülmektedir. Eskiden problemli olan bu kaynak dikişi lazer kaynağı ile kolaylıkla hızlı bir şekilde uygulanmaktadır. Jant üretiminde de lezarlı kesme delme ve kaynak işleri önem kazanmaktadır, Şekil 2-4. Jant üretiminde, yüksek dayanımlı çeliklerin ve Al, Mg alaşımlı metaların kaynağında lazerli yöntemler tercih edilmektedir. Motor parçalarının flaş boru kaynakları ekonomik ve kaliteli üretilmektedir, Şekil 2-5. Kaporta kapak üretiminde tercih edilen lazerli lehim bağlantısına örnek olarak Şekil 2-6 gösterilmektedir. Düzgün yekpare ve hızlı bir şekilde üretilen birleştirme tasarımı normal konvansiyonel yöntemlerle üretilmesi külfetli olmaktadır.

Lazer kaynağının otomotiv üretimindeki başlıca avantajları: [2,5,7,8,14]

§ Yüksek yoğunluklu, noktasal enerji aktarımı,

§ Derin, dar ve kontrollü nufüziyet,

§ Yüksek kaynak hızı,

§ Kaynak öncesi ve sonrası hazırlık ve düzeltme işlemlerinin kalkması

§ Aynı yada farklı özellikteki malzemelerin birbirleri ile kaynağına uygunluğu;

Lazerli imalat yöntemlerinin konvansiyonel yöntemlere göre başlıca özellikleri, üstünlükleri aşağıdaki başlıklar altında özetlenebilir: [1-14]

§ Esneklik, (Fleksibilite)

§ Çok amaçlı kullanımlı,

§ Temassız aşınmasız takım, (Multi tool)

§ Yüksek işlem hızları

§ Uzaktan kolay erişebilirlik, uygulanabilirlik

§ Yüksek kalite güvencesi, üretim kalitesinde tekrarlanabilirlik

§ İtinalık, yüksek doğruluk

§ Otomasyona uygunluk

§ Malzeme çeşitliliği, farklı malzemelerin işlenebilirliliği

§ Kolay entegrasyon ( Mevcut üretim tezgâhlarına, bantlarına ve portallarına)

§ Innovatıv tasarım ve üretim

Malzemelerin işlenmesindeki ana prensip; Odak noktasında yoğunlaştırılan lazer enerjisi ( E_Lazer =10⁴- 10⁸W/cm² , E_Ark = 2x10²- 5x10⁴W/cm²) malzemenin, işlenen parçanın yüzeyi üzerinde pozisyonu belirlenir. Enerjinin büyük kısmı malzeme tarafından emilir bir kısmı da malzeme dışına, yansıtılır, yayılır. Efektif olarak kullanılan lazer enerji yoğunluk oranı, malzeme cinsine, yüzeyin parlaklığına, lazerin cihaz gücüne ve lazerin dalga boyuna, kullanılan işlem gazlarına, odak noktasının uzunluna, netliğine, dairesel çapının büyüklüğüne ve pozisyonuna bağlı olarak değişmektedir. Odaklanmış lazer ışının enerji miktarına göre malzemelerin işlenmesinde üç yöntem kullanılmaktadır: [1,2]

§ Isıtma yöntemi; (E < 10⁴ W/cm²), Isıtma, ısıl ve yüzey işlemler, şekillendirme,…)

§ Ergime, (sıvılaştırma) yöntemi; ( 10⁴W/cm²<E < 10⁶ W/cm²), Ergime kaynağı, ısıl ve yüzey işlemleri,…)

§ Buharlaştırma yöntemi, (Anahtar deliği yöntemi, Derin nüfusiyet yöntemi); (10⁶W/cm²<E < 10⁸ W/cm²), Kaynak, kesme, delme, teknik yüzey işlemleri) Şekil 3 de lazerli malzeme işlem yöntemleri şematik şekilde gösterilmiştir)

laz3

Şekil 3. Lazerlerle malzeme işleme yöntemleri

Otomotiv sektöründe malzemelerin işlenmesinde kullanılan yüksek güçlü lazer makineleri: Nd-YAG gibi katı lazer makineleri, CO2-Gas lazer, diyod lazer ve fiber lazer makineleridir. Son yıllarda malzemelerin işlenmesinde Fiber lazerleri Nd-YAG katı lazerlerin ve Gas lazerlerin yerini almaktadırlar. Küçük ve robust (sağlam, yekpare) yapıları ve çok yüksek verimliklileri ile ( % 60´lara varan) diyot lazerlerinde güçlerinin artırılarak sanayide kullanımları üzerine yoğun Ar-Ge çalışmaları sürdürülmektedir. Sanayide tercih edilen fiber lazerlerin özellikleri: [1,2,3,11]

§ Yüksek güç, (P=10 kW – P=100kW,

§ Yüksek odaksal enerji yoğunluğu; 10⁶ W/cm² < E < 10⁸ W/cm²

§ İyi lazer kalitesi, Dalga boyu l =1060 nm = 1.06 mm

§ Optik kablo (lazer kaynak kablosu) ile lazerin iletimi

§ Yüksek randıman,

§ Bilgisayar destekli komutlara ve kontrole uygunluk,

§ Kompakt yani yekpare yapı tarzı,

§ Mobilite özellikleri

§ Uzun ömürlülük

§ Düşük maliyet

§ Sürekli ve impuls, (darbeli, atılımlı) işleme uygunluk

3. OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE LAZERLİ TEKNOLOJİK YENİLİKLER

Lazerli teknolojik gelişmeler otomotiv sektörüne de yansımaktadır. Eskiden hantal lazer kaynak makinelerin verimi % 3 lerde iken, bu gün yeni tip lazerlerle % 30 ulaşmıştır [1,2,4,5,10-15]. Bunun paralelinde fiyatlarında da önemli düşüşler kaydedilmektedir. Bilhassa Çinin ürettiği ucuz lazer kaynak makineleri, piyasadaki fiyatların düşmesine önemli rol oynamaktadır. Diğer bir gelişme ise bu teknolojiyi kullanacak uzman personel sayısında artışların olmasıdır ve lazer uygularlarında edinilen bilgilerde, teknik yeniliklerde; otomotiv firmaların bu teknolojiye olan ilgilerini daha da artırmıştır. Almanya’da BMW otomobil firması ilk 1980 yıllarında bu teknolojiyi kullanmağa başlamıştır. Günümüzde ise Almanya daki 7 otomobil fabrikasında lazer teknolojisi, lazer imalat yöntemlerin kullanımı her gecen gün artmaktadır. Otomotiv sektöründe lazer teknolojisinin kullanımın en büyük nedenlerinden biri; inovativ, yanı yeni otomobil tasarımlarının, lazer imalat yöntemleri ile üretilebilinmesidir. Lazerli imalat yöntemleri ile ultra hafif tasarımların üretimi gerçek olmaktadır [6]. Ultra hafif otomobil tasarımları için yüksek dayanımlı çelikler, Al&Mg&Ti alaşımlı yüksek dayanımlı hafif metaller ve polimerler, karma (komposit) malzemeler kullanılmaktadır. Eskiden konvansiyonel yöntemlerle bu malzemelerin işlenmesinde birçok sorunlar yaşanılıyordu, hatta bazıları da imkânsızdı! Lazerli imalat yöntemleri ile bu malzemeler günümüzde kolaylıkla ve düşük maliyetli hızlı ve yüksek kaliteli işlenmektedirler. Çok uluslu ortak bir projede, 0,6 mm ile 2,0 mm kalınlığında yüksek dayanımlı çelikler ve karma malzemeler kullanılarak ultra hafif, fakat dayanımdan, emniyet ve kaliteden ödün vermeden karoseri tasarımları geliştirilmektedir. Ultra hafif karoseri konstrüksiyonunda kullanılan parçalar ve malzeme özellikleri şematik olarak Şekil 4 ´ de gösterilmektedir. [2-15].

Magnezyum alaşımlı hafif metallerin işlenmesinde yaşanan problemler, sorunlar günümüzde lazerli yöntemlerin uygulanması ile büyük ölçüde giderilmiştir. Mg alaşımlı malzemelerin yüksek dayanımlı, çok hafif olmaları ve sönümleyici özellikleri nedeniyle otomobil üretiminde geniş bir kullanım alanı

bulmaktadır. Otomobil karoserisinde olduğu kadar motorların yapımında magnezyum alaşımlı malzemeler kullanılmaktadır. [11-14 Magnezyum alaşımlı yüksek dayanımlı hafif metallerin lazer kaynağına ait örnekler Şekil 5 te gösterilmektedir.

oto

Şekil 5. Otomotiv sektöründe lazer kaynak dikişli magnezyum alaşımlı parcalar

Otomotiv sektöründe lazerli ölçme, analiz ve kontrol yöntemleri:

Malzemelerin işlenmesinde lazerli imalat yöntemlerinde gözlenen gelişmeler lazerli ölçme, muayene, analizlerinde ve kalite kontrollerinde de gözlenmektedir. Uzaktan, temassız ve üretim bandında hareket halinde bulunan otomotiv parçaların, otomobillerin boyut, şekil ölçümleri düzgünsüzlükleri, anında tespit edilmektedir. Malzemelerin kimyasal analizleri, olası üretim hataların tespiti (örneğin, kaynak hataları) anlık sürelerde bilgisayar destekli görüntülü olarak gerçekleşmektedirler. Üretim öncesi ve üretim sonrası malzeme analizleri çok büyük bir doğrulukla, (% 99 varan bir doğruluk payı ile) çok kısa sürede lazerlerle yapılmaktadır. Konvansiyonel yöntemlerle bu ve benzeri ölçümlerin, analizlerin yapımı laboratuar ortamlarında çok külfetli ve saatlerce günlerce sürerlerken doğruluk oranları da genelde % 50 lerin altında gerçekleşebiliyor. Malzemelerin kimyasal bileşenlerinin tespitinde, malzeme tanımlarında kullanılan lazerli yöntemde, lazer ışını objenin belirli noktasına yoğunlaştırılmaktadır,, lalga boyu, poliriski tip ciah Şekil 6. Lazer lekesinde bir mikrogram, kıymık büyüklüğünde malzeme buharlaştırılarak plazmanın oluşması sağlanmaktadır. Lazer ışınları ile plazma içerinde buhar halinde bulunan elementlere ve miktar oranlarına göre bir spektrum oluşturulmaktadır. Malzemelerin tanımında, elementlerin tespitinde v.b. lazerspektrum analizinden yararlanılmaktadır.

lazer-ölcme-fig-1

Şekil 6. Lazerli analiz yöntemin prensip şeması

Prensip olarak, lazerli ölçme, analiz ve kontrol muayene yöntemlerin başlıca özelliklerin önem sırası dikkate alınmadan sıralanması: [9]

§ Mesafe, alan, hacim ölçümleri lazerlerle çok kısa sürede temassız ve büyük bir hassasiyetle yapılabilinmektedir.

§ Konvansiyonel yöntemlerinden üstünlükleri; çok kısa sürede ve güvenirli hassas ölçümlerin, malzeme muayenelerin ve analizlerin yapılabilmesi. Üretim bandında hareket halinde dahi on-line sisteme göre uygulanabilinmesi, Ölçümler, kontroller ve analizler parça yerinde ve üzerinde rahatlıkla uygulanabilinmesidir. Temassız ölçüm, muayene ve analizlerinin bilgisayar destekli yapılabilinmesi. İlgili bazı cihazların küçük boyutlarda ve taşınabilir olması, Dataların, sinyallerin daha sonra değerlendirilmek üzere kaydedilebilir ve aktarılabilir olması

§ Kumanda kontrol tekniğinde. Lazerler ayni zamanda bir sinyal olarak fiziksel ve kimyasal prozesslerin uzaktan kumandalı, temassız ve selbst-kontrolünde değerlendirilmektedir.

§ Lojistik sistemlerde, depolarda barkotların okunmasında lazerlerden yararlanılmaktadır.

§ Teknik yapılarda çeşitli nedenlerle ortaya çıkan titreşimlerin analizleri lazerlerle yapılmaktadır.

§ Çok karmaşık parçaların geometrik boyutların ve sekilerin kontrollerinde boyut ve sekil toleransların doğruluğun tespitinde yararlanılmaktadır.

§ Katı, sıvı, gas maddelerin içerik analizlerinde, malzeme tanılarında, fiziksel ve kimyasal büyüklüklerin tespitinde, ölçümlerin ve verilerin analizlerinde, v.b. lazerler tercih edilmektedirler.

4. SONUÇLAR

· Daha hafif, yüksek dayanımlı ve enerji tasarruflu yeni tip otomobillerin üretilmesinde lazerli üretim yöntemleri olmasa olamazlardandır!

· Günümüze ultra hafif fakat dış zorlamalara karşın çok daha mukavvim, güvenli ve kaliteli otomobil karoserleri lazer imalat yöntemleri ile ancak gerçekleştirilmektedir. Daha hafif otomobil; daha güvenli, daha az yakıt, daha az cevre kirliliği, daha az malzeme, daha az işçilik, çok daha az üretim maliyeti demektir. Bu da serbest piyasada daha çok rekabet edilebilirlik şansı demektir!.

· Türkiye deki kıt kaynaklar gelişi güzel göstermelik projelerle carcur edileceğine bu benzeri katma değeri yüksek, ciddi projelerin geliştirilmesinde kullanılmalıdır.

· Üniversiteler bünyesinde sanayicilerinde ortak ve söz sahibi olacağı bölgesel lazer ve benzeri araştırma merkezlerinin kurulması bölgenin kalkınmasına ivme kazandıracaktır, ülkenin yararına olacaktır. Burada çalışacak personelin, bilim adamlarının seçiminde büyük özen gösterilmelidir. En başta; burada çalışacak personel proje ürettiği ve bu projeler yurt içinde ve yurt dışında kabul edildiği ve projelerin finansmanı büyük ölçüde araştırma merkezi dışında karşılandığı sürece çalışması uzatılmalıdır.

· Kısaca; Türkiye deki otomotiv sektörü iç ve dış pazar payını sağlamlaştırmak ve geliştirmek istiyorsa, mutlaka daha fazla vakit kaybetmeden lazer teknolojisini uygulamak geliştirmek ve üretmek mecburiyetindedir.

5. REFERANSLAR

[1] H. Özden, ‘Lazerteknik’ Ders notları Ege Üniversitesi Makına Müh. Böl. 2009

[2] N.N., “ Laser tools”, Buch, Trumpf, 2006, Vogel Buchverlag

[3] Mayer A., u.a. “Optische Technologien” Bundes - ministeriums für Bildung und Forschung, Berlin, 2008

[4] Otto, R. Hohenstein, „Laserstrahlschweißen –Trends und aktuelle Entwicklungen“ September 2007 Nr. 4 S. 27-31 Laser Technik Journal, Wiley-Verlag

[5] J. Bunte, ‘Laserstrahlfügen – Schlüsseltechnologie im Fahrzeugbau’ Lazer Zentrum Hannover . Hannover,

Intern. 2009

[6] N.N ‘Ultraleichte Stahlkarosserie’ Steel Evolution

[7] N.N., ‘Fügentechnologi im Automobilbau, Trends…’ s. 64-66, Automobil Produktion, juni 2005

[8] F. Gappler, Laser İm Automobilbau..’ Laserproduktion 2008

[9] N:N., ‚Lasermesstechnik I, II, Grundlagen, methoden und Beispile‘ Laser Zentrum Hannover , e.V. 2008

[10] Internet, www.de.trumpf.com ; „TRUMPF, GmbH, CO2-Laser, Informationsmaterial“,

[11] Internet, www.lhz.de ;Hannover-Laser-Zentrum, D-Hannover

[12] Internet, www.wlt.de ; WLT Wıssenschaftlıche Gesellschaft Lasertechnık e.V

[13] Internet, www.laserverbund.de ; D-Berlın-Brandenburg, e.V.

[14] Internet, www.ilt.fhg.de ; Fraunhofer Institute for Lasertechnology ILT, D-Aachen

[15] Internet, www.bias.com