KIYI DENİZLERİMİZDE KİRLENMEYE KARŞIN ÖNLEMLER

H. Özden

Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi

ÖZET

Denizlerin, kıyıların kirlenme nedenleri ve alınması gereken önlemler az çok her kes tarafından bilinmektedir. Buna rağmen denizlerimizde cevre kirliliği devam etmektedir. Toplam cevre kirliliği nedeniyle Ege ve Akdeniz de deniz suları çökme yani cansızlaşma sinyalleri vermektedir. Alınan önlemler yetersiz kalmasının bir nedeni de, cevre kirliliğinin insanlığı tehdit eden bir bütün olarak ulusal ve uluslararası bir boyutta ele alınmamasından, yürütülen projelerin ciddiyetsizliğinden ve ilgili yasa ve yönetmeliklerin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. Makalede deniz kirliğine karşın alınması gereken bazı basit, ekonomik fakat etkileyici önlemler, öneriler hatırlatılarak, tartışmağa sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ekosistem, Deniz, Kirlenme, Endüstriyel Atıklar, Kentsel Artıklar, Evsel Çöpler.

1. GİRİŞ

Denizlerin, kıyıların kirlenme nedenleri az çok her kes tarafından bilinmektedir. Kirlenme nedenleri ve önlemleri hakkında literatürde çok sayıda çalışmalar, örneğin( 1-13). Bulunmaktadır. İnternetten denizlerimizde kirlilik ile ilgili ayrıntılı bilgilere, yürütülen projelere, bilimsel makalelere ulaşılabilinmektedir. Alınan önlemlere ve yürütülen projelere rağmen denizlerimizde cevre kirliliği devam etmektedir. Alınan önlemler yetersiz kalmasının önemli nedenlerinden biride yürütülen projelerin ciddiyetsizliğinden de kaynaklanmaktadır. Örneğin, İzmir limanı için neredeyse yarım asırdır yürütülen külfetli projelerle istenilen sonuca ulaşılmamıştır. İzmir Körfezinin temizlenmesi için 1980 yılında büyük şehir belediyesin başlattığı büyük kanal projesi yaklaşık 700 milyon dolara mal olmuştur. Yürütülen projelerle gelinen noktayı, sonucu Şekil 1 deki fotoğraf çok güzel özetlemektedir. İzmir denizinde kirlilik artan şehir nüfusuna paralel olarak çoğalmıştır. Yaz aylarında denizden karaya doğru yayılan lağım kokusu, özellikle Bayraklı ve Bostanlı ve Mavişehirde hala devam etmektedir. Bu pis kokuya kanalizasyon borularından yayılan pis kokular da eklenmiştir. İleride İzmir´de kolera gibi bulaşıcı hastalık salgını baş gösterirse, bundan da kimse şaşırmasın. Projeler birilerini daha da zenginleştirdi. Bu projelere onay verenlerden, denetleyenlerden de,, prof. unvanlı uzmanlarından da hesap sorulması gerekiyor. Şimdilerde bizim projeler miladini doldurmuş, yani görevini tamamlamışlar, şimdiki durumlar için yetersiz kalıyorlar, yeni projeleri hayata geçirmek gerekiyor demekle halkı ahmak yerine sokuyorlar. 10 - 15 sene evvel bugünü neden göremeyecek kadar öngörüş oldukları kendilerine sorulmalıdır.

Çeyrek asırdır İzmir limanı için yürütülen projelerin başarısızlığı, projeyi yürütenlerin tecrübesizliğinden ve ciddiyetsizlikten ve sorumsuzluklarından da denetimsizlikten de kaynaklanmaktadır. Cevre kirliğine karşın yürütülen projelerde yapılan ağır hatalardan biri de, projenin cevre kirliğini önleme bütünü içersinde ele alınmamasıdır. Teknik sistemlerde bazen düşünülen kısmi iyileştirmeler bazen tüm sistemi aksatabilir, devre dışı bırakabilir.

Şekil 1. İzmir denizinin kirlenmesine karşın çeyrek asırdır

yürütülen projelerin sonunda gelinen noktayı sergileyen bir görüntü

Çok, çok basit belli önlemlerle, İzmir limanın kirlenmesi kontrol altına alabilirlerdi. İzmir´in, ayni şekilde İstanbul ve diğer kıyı şehirlerimizde, muhtelif yerlerinde, mahallerinde irili ufaklı park içi göletlerle, dinlendirme havuzları ile kanallarla ve akıntı bariyerlerin kaldırılması ile İzmir´ in, İstanbul gibi kıyı mega kentlerimizin yaşam kalitesi, cazibesi artırılabilinirdi. Hatta buralarda son zamanlarda sık, sık yaşanan su baskınları da önlenebilirdi. İzmir liman deniz suyunun, İstanbul´daki haliç´in de deniz suyunun çökmesinin, yani cansızlaşmanın, kokmasının önüne de bu gibi basit, ekonomik projelerle geçilebilirdi. Şekil 2 de kabataslak bir çizimi verilen dinlendirme göletlerin diğer olumlu bir özelliği ise; yeraltı sularının korunmasına, yağmur sularının deniz yerine yeraltına yönlendirilmesine ve sel baskınlarının önlenmesinde olan yararı küçümsenmemelidir. Şekil 2 deki yapay dinlendirme göletlerin boyutsuz prensip çizimleri gösterilmiştir. Yerin durumuna ve büyüklüğüne göre geometrik boyutları ve formu değişebilmektedir. Dinlendirme göletlerinin küçük boyutlularına burada dinlendirme havuzları olarak tanımlanmaktadır. Dinlendirme ve ayni zamanda kısıtlı arındırma kapları, havuzları burada genel olarak dinlendirme tağarlari olarak adlandırılmaktadır. Dinlendirme tağarların prensip yapıları Şekil 3 gösterilmektedir. Kirli katmanlı atik suyun, sıvının girişi üsten bir gitter üzerinden tağarin bölmelerine olmaktadır. Sıvı atıktaki ağır maddeler dibe çökerek birikirken, hafif katmanlar üste toplanmaktadır. Aradaki atik sıvı dinlendirilmek birçok katmandan temizlenmiş olarak dışarıya yani kanalizasyona doğrudan doğruya bırakılmakta ya da atik sıvının bileşenlerine göre farklı filtrelerden geçirilerek kanalizasyona dökülmektedir. Atik suyun yada sıvının günlük miktarına, yani debisine göre tağarların boyutları ve diğer teferruatı belirlenir. Kanalizasyonların düğüm notalarına, semtlerin, sitelerin atik su borularında bu tipteki tağarlarla, kanalizasyonlardan yayılan kokunun ve mikropların öne geçileceği gibi ve pisliğin ve kum çamur gibi çökeltilerin ve yağımsı hafif sıvıların kanalizasyon borularında birikip denize karışmaları önemli ölçüde önlenecektir. Aslında her konutta dinlendirme tağarların bulundurulması şart koşulmalıdır. Bu sayede cevre kirliği kontrol altına alınacaktır.

P

Şekil 2. Şehir içi ya da dışında öngörülen dinlendirme göletleri, dinlendirme havuzları, boyutsuz kabataslak çizim

P

Şekil 3. Basit atık su, dere su tağarların (Dinlendirme ve arındırma havuzları, kapları), yapımı, boyutsuz prensip çizim

Bu gün, Temmuz 2010 tarihi itibari ile hala İzmir limanında yüzülemiyor, tutulan balıkların yenilmemesi için uyarıda bulunuluyor. İzmir limanı denizi hala çöplerle her türlü artıklarla doldurulmaktadır. Bahar ve yaz aylarında sıcak havalarda İzmir Liman Denizinden karaya doğru esen rüzgârla yayılan keskin lağım kokusu dayanılmaz dereceye varıyor. Bu proje ile 3-5 sene içersinde kordonda denizde yüzeceğim diyen o eski büyük şehir belediye başkanları nerededirler? Lağım çukuruna çevirdikleri mikroplu liman denizinden yayılan pis kokuyu bir yana bırakın, yağmurlarla her defasında deniz suyunu kirli atıklar kaplamaktadır, Şekil1 ve Şekil 4 teki görüntüler karşısında vicdanları rahat mıdır? Denizden karaya yayılan benzeri lağım kokuları, lağım atıkları bir çok turistik kıyı yerleşim birimlerinde gözlenmektedir. Ayvalık limanında da özellikle marina ve köprü çevresinde hissedilmektedir.

Buradaki çalışmanın amacı, kıyılarımızın kirlenmesi farklı bir açıdan değerlendirilmektir, kıyılarımızdaki kirlenmeye karşın dikkatleri çekmektedir. Yapımı basit, ekonomik olan, fakat verimli ve yerel altyapı imkânları ile gerçekleşebilecek, uygulanabilecek önlemler, projeler bilhassa kıyı yerel yönetimlerin ilgisini çekerler düşüncesiyle tartışmağa sunulmaktadır.

Şekil 4. Kuvvetli yağmurlardan sonra İzmir - Limanında denizin görüntüsü

2. DENİZLERİMİZDE KİRLENMEYE KARŞIN ÖNLEMLER

Önem sırası dikkate alınmadan önlemlerin, önerilerin sıralanması:

· Yeraltı suların, göllerin ve göletlerin, akarsuların ve denizlerin temiz tutulması önlemlerine, ilk evvel atıklarla, bilhassa mutfak atık yağlarından başlanılmasında, cevre bilincinin gelişmesinde yarar vardır.

· Evsel mutfak atik yağları lavabo ya da tuvalete döküleceğine, Şekil 5 de görüldüğü gibi kaplarda daha sonra farklı kullanımlar için (makine yağları, motor ya da kalorifer, soba yakıtı ya da sabunluk yağ gibi) biriktirilerek değerlendirebilir. Benim dedemler ve kendi evimizde de anam yaşamları boyunca bu evsel atik yağlarını bidonlarda biriktirerek, daha sonra kendi pişirdikleri ev sabununda kullanmışlardır. Her türlü atik yağın lavabo ve kanalizasyona dökülmemesini istemekle yerel yönetimler bu sorumsuzluğun üstesinden gelemezler. Bilinçlendirme, cevre kirliliğin takibi, gerekli caydırıcı cezalar yanında, bu artik yağların geçici muhafazası ve toplanması ve tekrar değerlendirilmesi için uygulanabilir çözümler üretilmelidir. Örneğin bu yağların tekrar belli periyotlar içersinde satın alınarak toplanması gibi. Yerel yönetimler bunu kendi imkanları ile yapabildikleri gibi, belli firmalara toplama işıini belli bir ücret karşılığında devredebilirler, Yerel yönetimlerce en azından, her mahalleye atik yağ toplama bidonları bulundurabilirler.. Evsel ve sanayi atik yağların önemli hammadde olduğu unutulmamalıdır ve bu hammaddenin boşuna harcanmasının ve kanalizasyona ya da akarsulara, denizlere ya da açık toprak alanlara dökülerek cevre kirliliği yaratmasının önüne geçilmelidir.

Şekil 5. Evsel atıklardan, mutfak atık yağlarının biriktirilmesine ait bir örnek

· Ev ekonomisinde gereğinden fazla plastik poşet ambalajlarının kullanılmaması. Almanya’da olduğu gibi plastik şişeler yerine dönüşümlü cam şişelerin kullanılması. Gereğinden fazla temizlik maddelerinin kullanılmaması. Deniz dibi ve sahiller plastik kaplardan, şişelerden geçilmiyor, Şekil 6.

Şekil 6 Sahile vuran plastik malzemeler

· Temiz çevre bilinci aşılanmalıdır. Örneğin hanımların sıklıkta çamaşır yıkamaları, gereğinden fazla deterjan temizlik malzemeleri kullanmaları, poşet kullanımlarını mimimize etmeleri istenmelidir.

· Ağır atıkların, artık yağların, asitlerin zehirli kimyasalların, çöplerin, hafriyatın dere ya da deniz kenarlarına gizli dökülmemesi, Tamirhanelerde motor, fren yanık yağlarının kanalizasyona, dere kıyıların tenha yerlere boşaltılmaması gibi uyarılar yanında suiistimallerin takip edilmesi.

· Her konutta binada atık su eleme ve dinlendirme tağarların yapılması, Konutsal çöplerin, artıkların ayrı çöp bidonlarına ayrıştırılması gibi çok basit ve ekonomik bazı önlemlerle çevrenin özellikle yeraltı ve deniz suyunun temiz kalmasına katkı sağlanır.

· Zehirli, boğucu, renklendirici, yağlı artıkların, mikroplu fabrika atıklarının merkezi özel arıtma ve dinlendirme tesislerinden sonra denize ulaşmalarını sağlamak. Organize sanayi sitelerinde, bölgelerinde merkezi arıtma tesislerin yapımının faaliyetini şart koşmak. Büyük kapasiteli atık üreten fabrikalarda ön amaçlı arıtma tesislerin mevcudiyeti aranmalıdır. Aslında çok basit küçük kapasiteli, 2 - 4 hazneli tağarlarda, dinlendirme havuzlarında, hata mobil toplama tağarlarda kentsel ve endüstriyel atıkların büyük kısmın denize ya da toprağa, yeraltı su rezervlerine, yeraltı su kuyularına bulaşmaları önlenebilir. Örneğin yanık yağlar, motor sıvı yağları, mazot gibi yakıtlar tağarların üst kısmında, kati ve ağır sıvılar ise tağarin alt sevilerinden ve dibinden belli periyotlarla toplanıp değerlendirebilinir. Kamu ve özel kuruluşların bu tip önlemleri rahatlıkla kısa sürede kendi olanakları ile hayata geçirebilirler. Bu teknik, imalat sanayinde uzun yıllardan beri farklı şakilerde uygulanmaktadır. Sadece sıvı karışımlı atıklar için uyarlanacaktır.

· Küçük büyük yerleşim birimlerin kanalizasyona bağlanması ve atıkların merkezi arıtma tesislerinde zararlı bileşenler arındırılması ve yapay göletlerde dinlendirildikten sonra sulamaya veya akarsulara, denize akıtılmaları.

· Her nedense Türkiye’de yaz aylarında genellikle kuruyan dere, ırmak, çay gibi akarsuların kıyıları, içleri çöplükle, her türlü pisliklerle, zehirli maddelerle doldurulmaktadır. Yaz mevsiminden sonra ilk yağan kuvvetli yağmurla karadaki çöpler, pislikler, zararlı ve zehirli maddeler denize dökülmektedir

· Akarsuların denize dökülmeden evvel yapay göletlerden geçirilmeleri, dinlendirilmeleri, ve veya süzgeç- bariyerlerden, yüzer atik toplama ağlarından geçirilmelerini sağlamak. de Dere - deniz ağızlarında, dere, nezir gibi akarsu-Göl, gölet, baraj ağızlarında katı ve yağımsı sıvı artıklarını toplama bariyerlerinin bir örneği Şekil 7 de, prensip çizimi yer almaktadır. Bariyerin detayı artik toplama amacına göre değişebilmektedir, Sıvı atik yağların toplanması isteniliyorsa Brandalı versiyonu seçilir. Dipteki sürüklenmeli atıkların, çamurun, eliminasyonu istendiğinde dip ağları kullanılması önerilmektedir. Burada irili ufaklı balıkların yaşamı söz konusu ise ağların yeterli açıklıkta olmasına özen gösterilir. Eskiden bu bariyerin benzeri, denize derelerle dökülen zeytin sularından sabunluk yağ toplamak için çok daha basit tahtadan yapılı bir versiyonu kullanılıyordu.

P

Şekil 7. Dere akarsu ağızlarında yüzer atik toplama ağı, taslak çizim

· Liman içlerinde ve sığ sularda balık avlanmasını belli bir süre yasaklamak,

· Kıyılara on mil kala balık avlanmasını kontrol etmek, sadece olta balıkçılığına örneğin, paragata izin vermek, Bu alan içerisinde sabit dikey ağlarla ve hareketli ağlarla örneğin, trata, trol ve gırgır gibi deniz dibini taraklayan balık avlama metotlarının yasaklanması,…

· Bilhassa liman içlerinden deniz diplerinden karadiken, (denizkestanesi) mideye, salyangoz, denizhıyarı ve yosun gibi deniz ürünlerin toplanılmasını yasaklamak,

· Deniz kıyılarının doğal yapısının korunmasına özen göstermek. Deniz su kenarından 50 m’ye kadar yapılaşmaya (konut, yazlık, otel v.b.) izin vermemek.

· Denizin devir daimini aksatacak dalyan, kordon, kütiskele, barınak, dalgakıran, balık, midye çiftlikleri gibi yapılara (Bilhassa liman içlerinde, boğazlarda) izin vermemek kumsalların her türlü araç trafiğine kapalı tutulması.

· Zaruri dolgularda çevreye en az zarar verecek şekilde yapılması.

· Deniz kenarlarından ve deniz diplerinden inşaatlar için kum, çakıl, taş toplanmasına izin vermemek

· Deniz suyuna dik inen beton kordon duvarları yerine, su seviyesine kadar iri ufaklı topraksız kaya parçaların dökülmesi,

· Deniz uyunun devir daimini destekleyecek kanalların açılması. Örneğin İzmir Limanında Bayraklı önlerinden denizin dibinde 2 –3 m genişliğinde, 2 m. derinliğinde tarak gemileri ile açılacak kanallar ve veya deniz dibine döşenecek borularla pis suyun acık denizlere taşınmasını kolaylaştıracaktır. Ayrıca açıktan temiz suyun liman girmesine de katkı sağlayacaktır. Deniz suyun devir daimini destekleyecektir!

· Denize acılan derelerde, deniz kıyısına yakın yerlerde tağarların açılması, (küçük kapasiteli pis, katıklı su dinlendirme havuzları, göletler

· Çevreyi kirletenlerin takibi, tespiti ve caydırıcı hapis ve para cezaların uygulanması

· Dolgu işleminin en kısa sürede tamamlanması

· Dolgu işleminin suyun akıntısını engellemeyecek biçimde şekillendirilmesi

· Dolgu işlemi için hazırlanan projenin ilgili makamlar tarafından onaylı olması, Dolgu işlemi kıyı yerel yönetimlerin keyfine bırakılmamalıdır.

· Deniz içindeki ekosisteme destek verecek teknik oluşumları kıyı denizlerimizde bilhassa fazla derin olmayan sularda gerçekleştirmek. Örneğin yuvalı beton patentli blokların (Şekil 8) temizlenmiş hurda gemilerin, kamyon gibi ağır vasıtaların ve hurda otomobillerin belirli sayıda ve aralıklarda deniz dibine yerleştirilmeleri. Bu gibi basit ve ekonomik deniz dibini, içini yeşertme ve canlandırma sistemleri, teknik-oluşumları, çevreyle ilgili-tasarımlarla; balık, midye, salyangoz gibi kabuklu, kabuksuz canlıların ve mikroorganizmaların, floranın, yosunların yeşermelerine, üremelerine, korunarak büyümelerine, çoğalmalarına, yakın – uzak çevrelere yayılmalarına katkı sağlayacaktır.

P

Şekil 8 Kıyılarda kacak avlanmaya karşın ve yapay resiflerin

oluşumu için önerilen yuvalı beton blok modellere örnekler

Türkiye’de Cevre Bakanlığı ve sahil yerel yönetimler kaynaklarını ipe sapa gelmez, dış kaynaklı hileli projelerle, danışmanlık ücretleri ile carcur edeceklerine, bu gibi kolay ve ekonomik uygulanabilir projelerle denizlerimizdeki ekolojik dengelerin korunmasına büyük katkı sağlayabilirler. (Cevre bakanlığı, kıyı belediyeler bu tip cevre ile ilgili projelerini ücretsiz, tarafsız, önyargısız değerlendirmek için bana gönderebilirler!)

3. SONUÇLAR

· Deniz kıyıları her geçen gün farklı şekillerle kirletilerek deniz ekosistemini kendi kendini yenilenmeyecek, onarılmayacak derecede tahribat ediliyor.

· Denizlerin eski temizliğine kavuşması için kirlilik kaynaklarının ortadan kaldırılması gerekir. Bu yapılmadıkça yürütülen mali külfetli projeler istenileni veremeyeceklerdir. Her şeyden evvel kıyı denizlerimizde mevcut doğal arıtma sistemin korunmasına, geliştirilmesine özen göstermek gerekiyor.

· Türkiye’de Cevre Bakanlığı ve sahil yerel yönetimler burada anlatılan yapımı basit ve ekonomik projelerle, örneğin dinlendirme park göletleri, havuzları ile, tağarlarla, denize açılan derelerde yüzer artik toplama bariyerleri ile deniz kirliği önemli ölçüde azaltılabilir

· Girgir gibi ışıklı sürüklenmeli ağ balıkçılığın önlenmesi, Trol gibi sürüklenmeli ağ balıkçılığın sığ sularda, kıyı denizlerde yasaklanması ile balık popülâsyonu korunabilir. Yapay resiflerle kıyı denizlerimizde canlıların, bitkilerin, yerel balıkların popülasyonu geliştirilebilir.

· Kıyı yerel yönetimler milyonlar, milyarlar değerindeki çevreyle ilgili projelere imza atmadan evvel, bu projelerin randımanlı uygulanabilirliği araştırılması, değerlendirilmesi yaptırmaları gerekiyor.

KAYNAKLAR

3. Clark , R.B., ‘Kranke Meere? (Verschmutzung und ihre Folgen) Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg Berlin New York , 1992

4. Bishop, P.L., ‘Marine Pollution and Its Control’ McGraw-Hill Book Company, New York , 1983

5. Artüz, İ., ‘ Gemi Kökenli Deniz Kirlenmesi’ İTÜ Gemi İnşaatı 89 Teknik Kongresi, Bildiri Kitapcığı, S: 295-301

6. Özden, H., “Kıyı Dolgusu,Deniz Suyunun Çökmesinin Nedenlerinden Biri” Gemi İnşaatı ve Deniz Tekn.. GMO-Dergi, İstanbul Gemi Müh. Odası, 2005

7. Egemen, Ö., Çevre ve Su Kirliliği, Ege Üniversitesi Su Ürünleri fakültesi Yayınları No: 42, 1999

8. Faschchuk D.Ya., et al., Forms of anthropogenic impact on the Black Sea ecosystem and modern state ‘.Ekologia Morya, Kiev , Naukova Dumka, 38 pp. 19-27.: İn Polikarpov G.G.,Zaitsev Yu.P., Zats V.I. and Radchenko L.A.(1991).

9. FAO Newsroom. July 2005. Mediterranean fisheries: as stocks decline, management improves.

10. Kelleher, K. 2005. Discards in the world's marine fisheries: an update. United Nations Food and Agriculture organization, Rome.

11. Gual, A. 1999. The bluefin tuna in the Eastern Atlantic and Mediterranean: Chronicle of a death foretold.

12. UNEP. 2002. Regionally Based Assessment of Persistent Toxic Substances; Mediterranean

13. EEA. 2005. Priority issues in the Mediterranean environment. European Environment Agency Report 5/2005. Copenhagen.

14. Özden, H., Çok Amaçlı Kullanımlı Klasik Balıkçı Tekne Tasarımları” Gemi İnşaatı ve Deniz Tekn.. GMO-Dergi, İstanbul Gemi Müh. Odası, 2006

15. H.Özden., “Kıyı Denizlerimizde Sürüklenmeli Ağ Balıkçılığı…” Mersin Deniz Ticareti Dergisi, Şubat 2010, Sayı 213, Mersin